ARTIKEL BUDAYA

SLAMETAN WETON WONTEN TRADHISI MASARAKAT JAWI

PANGERTOSAN SLAMETAN WETONAN

Tembung “wetonan” asalipun saking tembung lingga “wetu” ingkang tegesipun wedal, wiyos saka ing njero menyang menyang ing njaba. Weton wonten mriki inggih menika samukawis ingkang gayutan kaliyan wiyosipun tiyang. Dados slametan wetonan inggih menika slametan ingkang dipunadani kangge mengeti dinten lairipun tiyang. Slametan menika dipunadani saben 35 dinten utawi wonten itungan Jawi dipunsebat selapan. Weton  minangka dinten wiyosipun tiyang wonten itungan saptawara lan pancawara utawi pasaran (pon, wage, kliwon, legi, pahing).

Weton kangge masarakat Jawi minangka satunggaling perkawis ingkang wigati sanget amargi weton saged suka gambaran watakipun tiyang saha nasibipun ing wekdal samangke. Wonten tradhisi Jawi tiyang kedah dipundamelaken  bancakan weton paling boten sepisan sadanguning gesang, ananging langkung sae bilih dipunadani paling boten setaun sepisan. Menawi satunggaling tiyang sampun ngraos asring  ngalami kesialan (sebel-sial), boten begja, asring ngalami kadadosan ingkang boten sae, biasanipun ngawontenaken bancakan weton kaping pitu kanthi urut.

Ancas dipunadani slametan wetonan inggih menika supados tiyang angsal keslametan, tebih saking bebaya. Kajawi kangge pados keslametan, slametan wetonan nggadhahi ancas kangge ngopahi sing momong. Pamomong ingkang tugasipun mbimbing saha ngarahaken supados tiyang boten salah panjangkah, supados lakunipun pener saha pas. Wonten ing masarakat Jawi wonten kapitadosan bilih manungsa lair wonten ing donya boten piyambakan, ananging gadhah sedulur alus ingkang dipunwastani sadulur papat. Sadulur papat inggih menika: kawah, ari-ari, getih, tali puser saking bayi ingkang dipunlairaken menika. Sedulur-sedulur alus menika dados makhluk alus ingkang menawi boten dipunhormati  badhe ngganggu tiyang kasebut.

Makhluk-makhluk yang ingkang minangka sedulur alus tiyang  adhedhasar Kitab Primbon Betaljemur Adammakna inggih menika:

a.       Bungkus ingkang samangke dados  kutilapas kera,

b.      Kawah ingkang samangke dados  celeng demalung,

c.       Ari-ari (tembuni) ingkang samangke dados  asu ajag,

d.      Getih ingkang samangke dados  kala srenggi (bantheng),

e.       Kendhal lemak ingkang samangke dados  kalamurti (kebo),

f.       Ilu ingkang samangke dados  kalarandhing (menjangan),

g.      Kunir (landasan pemotong ari-ari ingkang samangke dados  kalawelakas (kijang),

h.      Lepasan ari-ari yan sudah kering ingkang samangke dados   tikus jinada,

i.        Usus dan ari-ari ingkang samangke dados  taliwangke.

Supados makhluk alus menika boten ngganggu, saben dinten wiyosipun tiyang dipunadani sajen utawi among-among utawi slametan wetonan.

MAWARNI-WARNI UBARAMPE LAN TEGESIPUN ING TRADHISI SLAMETAN WETONAN

Ubarampe ingkang dipunginakaken wonten tradhisi slametan wetonan inggih menika:

1.      Tumpeng

Tumpeng minangka pratandha bilih manungsa kedah takwa dhumateng  Gusti Allah ingkang Maha Kuwaos kanthi nglampahi sedaya printah saha nebihaken saking sedaya laranganipun. Tumpeng ugi minangka wujud donga saha ngambaraken sanubarang ingkang wonten donya. Sedaya samukawis ingkang wonten donya asalipun saking Gusti Ingkang Maha Kuwaos. Dipunwujudaken minangka tumpeng ingkang bentukipun alit wonten inggil (mengerucut). Teges sanesipun bilih sedaya donga minangka upiya sinergisme dhumateng Gusti Allah. Pramila, wonten perangan ngandhap tumpeng bentukipun ageng saha amba, langkung inggil langkung alit saengga namung wonten setunggal titik.

2.      Pitung jinis kuluban

Kuluban ingkang dipunpilih bebas, ananging kangkung saha kacang kedah wonten. Sayuran saged dipunrajang-rajang kajawi kangkung saha kacang. Sadayanipun dipungodhog ananging ampun ngantos kematengen (mlonyoh).

            Pitung jinis kuluban menika minangka simbol supados angsal pitulungan. Teges saking kacang saha kangkung ingkang boten angsal dipuntugeli (dirajang) inggih menika minangka pralambang panjang rejeki, panjang yuswanipun, panjang ususipun (sabar) saha panjang akalipun.

3.      Bumbu gudhangan

Kangge slametan wetonan lare alit ingkang umuripun dereng ngantos 8 taun utawi sewindu bumbunipun boten pedhes. Kangge lare saha tiyang ingkang yuswanipun sampun langkung wolung taun, bumbu ingkang dipunginakaken inggih menika bumbu pedhes. Bumbu gudhangan kadadosan saking klapa sepalih enem (kemelas) dipunparut kanthi bumbu-bumbu: sere, godhong jeruk purut, tumbar, salam, laos, gula jawa, sarem, brambang lan bawang.

Teges bumbu gudhangan pedhes inggih menika bilih tiyang sampun wonten ing pagesangan ingkang sejatosipun. Pagesangan ingkang kebak raos manis, pait saha getir. Menika nglambangaken falsafah Jawi ingkang gadhah pandangon bilih pendhidhikan kadhewasan kedah dipunwiwiti wiwit alit. Nalika lare alit umuripun sampun langkung saking sewindu sampun kedah sinau babagan pagesangan ingkang sejatosipun

4.      Tigan

Tigan ingkang dipunginakaken inggih menika tigan ayam ingkang cacahipun wonten pitu, sewelas utawi pitulas. Tigan menika dipungodhog lan dipunonceki kulitipun. Cacah tigan minangka lambang pangarep-arep kangge tiyang kasebut supados angsal pitulungan (pitu) saking Gusti ingkang Maha Kuwaos,  sewelas minangka pralambang kawelasan, saha pitulas minangka pralambang pitulungan lan kawelasan.

5.      Patang jinis pala-palaan lan pisang

Patang jinis pala-palaan inggih menika: 1. pala gumantung (tuladhanipun: kates); 2. pala kependhem (tuladhanipun: tela) ; 3. pala rambat (tuladhanipun: tela rambat);  4. kacang-kacangan (tuladhanipun kacang tanah). Sedayanipun dipungodhog kajawi kates.

6.      Pisang raja

Pisang raja minangka buah ingkang kedah wonten ing tradhisi slametan wetonan. Pisang raja minangka pralambang supados tiyang angsal pepadhang kangge nggayuh kabagyan ing pagesangan, saha supados anggadhahi sifat kados raja ingkang berbudi bawa leksana.

7.       Jajan pasar

Kadadosan saking dhaharan tradhisional ingkang wonten ing pasar. Tuladhanipun dhaharan ingkang dipundamel saking ketan: wajik, jadah, puthu, lemper lsp. Dhaharan ingkang dipundamel saking beras : apem, cucur. Ugi wonten  buah-buahan ingkang asring dipuntemoni ing peken kadosta salak, rambutan, manggis, pelem, dhondhong.

Teges saking jajan pasar saha buah-buahan menika gadhah gayutan kaliyan kasarasan, rejeki, keslametan, supados kelet kaliyan tiyang menika wonten pundi kemawon.

8. Sekar setaman

Sekar setaman kadadosan saking kembang mawar abrit, mawar pethak, kantil, melati saha kenanga. Sekar setaman menika anggadhahi teges piyambak-piyambak. Tuladhanipun sekar mawar ingkang dipunbacutaken dados tembung awar-awar supados penggalihipun tawar saking sedaya nafsu ingkang boten sae. Sekar melati, dipunbacutaken dados melat-melat ing ati, sanityasa eling dan waspada. Sekar kenanga, supados sanityasa eling (terkenang) sangkan paraning dumadi. Kanthil supados tansah kumanthil, penggalihipun tansah wonten tali rasa kaliyan para leluhur, tiyang sepuh kanthi pangajab supados kita sanityasa ngurmati.

 9. Bubur pitung warni

Bahanipun bubur putih utawi gurih inggih menika santen saha sarem, saha bubur abrit utawi bubur manis inggih menika santen, sarem lan gendhis jawi. Salajengipun dipundamel dados pitung warni inggih menika: bubur abrit, bubur pethak, bubur abrit silang pethak, bubur pethak silang abrit, bubur pethak tumpang abrit, bubur abrit tumpang pethak, bubur baro-baro (bubur pethak dipunsukani sisiran gendhis abrit saha parutan klapa sacekapipun).

Saben jinis bubur gadhah teges piyambak-piyambak. Bubur abrit minangka lambang saking ibu. Bubur pethak lambang bapak. Lajeng wonten hubungan silang menyilang, timbal-balik, lajeng wonten bubur baro-baro minangka pralambang lairipun putra. Perkawis menika nggambaraken ilmu sangkan, asalipun manungsa. Dados pepiling supados kita ampun ngantos nguciwani tiyang sepuh.

8.      Arta (uang logam)

Arta minangka pratandha saking bandha donya.

9.      Piranti sanesipun

1) Ron pisang sacekapipun

Ron pisang dipunginakaken kangge lemek tumpeng. Ron pisang minangka lambang kasuburan lan pertumbuhan.

2) Kalo

Kalo ingkang dipunginakaken kedah enggal utawi dereng nate dipunginakaken. 3) lemper saking siti lempung ingkang enggal utawi dereng nate dipunginakaken. Lemper minangka pralambang saking bumi (siti). Sekul tumpeng saha sedaya ubarampenipun ingkang dipunseleh wonten kalo menawi boten diparingi lemper saged nggoling. Menika minangka pratandha bilih kita  prayoginipun nglampahi gesang wonten ing donya kedah wonten keseimbangan utawi harmonisasi antawisipun jasmani lan rohani, sehingga dados manungsa sejatos ingkang mardika lair batos.

4) Sate ingkang dipuntancepaken wonten tumpeng

Urut-urutan sate saking ngandhap inggih menika: cabe abrit (dipuntancepaken kanthi horizontal), brambang, tigan ingkang sampun dipungodhog lajeng dipunonceki kulitipun (dipuntancepaken kanthi vertical), dan lombok abrit (dipuntancepaken kanthi vertikal). Sate dipuntancepaken wonten pucuking tumpeng.

Teges saking sate menika bilih pagesangan menika kebak raos pait, manis, getir, pedhes lan gurih. Kangge tumuju wonten Hyang Maha Tunggal kathah sanget pepalangipun. Sate dipuntancepaken wonten pucuking tumpeng ngandhut piwulang bilih kangge nggayuh kamulyan gesang wonten ing donya lan sasampunipun tiyang menika seda gumantung kaliyan tiyang menika piyambak.

Pratelan Waosan

Aprilia, Erlinda. http://mymelody2erlinda.blogspot.com/2012/05/antropologi-selametan-watom.html dipunpundhut tgl 29 April 2013 wanci 14:00.

Hadiatmaja, Sarjana. 2011. Etika jawa. Yogyakarta: Grafika Indah.

Hadiatmaja, Sarjana dan Kuswa Endah. 2010.  Filsafat Jawa. Yogyakarta: Kanwa Publisher.

______________. 2009. Pranata Sosial Jawa. Yogyakarta: Grafika Indah.

Poerwodarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa.  Batavia: J.B Wolters Uitgevers Maatschappij N.V.

Pringgawidagda, Suwarna.  2011. Tata Upacara dan Wicara Pengantin Gaya Yogyakarta. Yogyakarta: Penerbit Kanisius.

Santosa, Imam Budi. 2011. Investasi Menuju Sukses Alam Manusia Jawa. Yogyakarta: Memayu Publishing.